aktor, reżyser;

Był synem magazyniera Franciszka Ch. i Wiktorii z Lewandow­skich, mężem aktorki Stanisławy Perzanowskiej (ślub 30 XII 1920). Ukończył w Odessie 6 klas gimn. i szkołę handlową, równocześnie brał pryw. lekcje gry scenicznej. Występować zaczął w ros. T. Farsy w Odessie (1912-14), a nast. grał tam w t. pol. (1914-16). W 1916-18 „wojował na wielu frontach w polskim mundurze” (J.Szczublewski: „Pierwsza Reduta Osterwy”); w 1918 z dywizją gen. L. Żeligowskiego przywędrował z Rosji do Polski. W 1919 występował, pocz. bez gaży, w T. Praskim w Warszawie. Debiutował 29 XI 1919 w roli Ofi­cera (Ponad śnieg) w Reducie, z którą związał się na wiele lat. W pierwszych sez. grał m.in. Doktora (W małym domku), Jerzego Barcza (Przechodzień), Żelskiego (Dom otwarty), Jakuba Szelę (Turoń), Heroda (Pastorałka), którą to rolę wspominała H. Małkowska : „był parobkiem – kolędnikiem, który bardzo chce dobrze przedstawić okrutnego Heroda, ale jego chęci i powaga kolidują z niepo­radnością formy, z mechanicznym, tradycyjnym ak­centowaniem. Ta sprzeczność dawała w wyniku ła­dunek szczerego komizmu”, był to „Redutowy He­rod rosły, barczysty, nieporadny i głupi, tarzający się przed śmiercią z zabawnym lamentem”. Uczestniczył w letnim objeździe Reduty od maja 1924. Na sez. 1924/25 zaangażował się do T. im. Sło­wackiego w Krakowie; grał tu m.in. Boncatella (Prawo pocałunku), Niemego (Wrogowie bogaczy), Kassiusa (Legion), Agitatora (Śmierć na gruszy), znowu Szelę (Turoń). Na sez. 1925/26 wrócił do Reduty (już do Wilna) i pozostał w jej zespole jako aktor i reżyser, a także kier. objazdów do 1929; grał m.in. Czepca (Wesele), Pahlena (Car Paweł I), Wielkiego księcia Konstantego (Kordian), Burmistrza (Ptak), Natana (Sędziowie), Borutę (Za­czarowane koło), Blaksa (Eros i Psyche), Tartuffe’a (Świętoszek); reżyserował: Dom otwarty (wspólnie z M. Limanowskim, 31 XII 1925 – debiut reżyserski), Romantycznych i Don Juana Tenorio (1926), Zaczarowane koło (z I. Gallem, 1928). W sez. 1926/27 był kier. grupy wileńskiej Reduty. W sez. 1928/29 współpracował jako reżyser z Hebrajskim Studiem Dram. w Wilnie. W 1929, po odejściu z Reduty Osterwy, Ch. objął kierownictwo zespołu. W sez. 1929/30 ponownie był aktorem i reżyserem w krak. T. im. Słowackiego (reżyserował m.in. Ad­wokata i róże, Wejście tylko dla państwa, Szwejka). Potem wrócił do Warszawy. Zaangażował się do T. Ateneum; na inaug. tej sceny pod dyr. S. Jaracza reżyserował Zemstę (25 IX 1930), w której sam zagrał Cześnika. W 1930-33 był aktorem i reży­serem T. Ateneum (w sez. 1932/33 też pn. Nowe Ateneum); wchodził w skład dyrekcji teatru (obok Jaracza i J.Dziewońskiego); reżyserował wtedy Eu­ropę i Szkołę obłudy (1931), Strach (1932). Od 27 IX 1933 grał Jana Nepomucena Chyliczka (Fir­ma) w T. Nowa Komedia, ale od listopada t.r. i nast. w sez. 1933/34 był aktorem T. Narodowego i niekiedy grał w T. Letnim. Od kwietnia do paź­dziernika 1934 był w składzie zrzeszenia artystów prowadzącego T. Miejskie. W 1934-36 występował na scenach TKKT, a w sez. 1936/37 w T. Naro­dowym (a także w Nowym i Letnim). W 1937-39 należał znowu do zespołu T. Ateneum. Był to naj­lepszy okres jego pracy artyst.; reżyserował Cieszmy się życiem i Szóste piętro (1938), grał wiele zna­komitych ról, zauważanych i chwalonych przez re­cenzentów. A Słonimski pisał, że z roli Timsona (Gołębie serce, 1931) „zrobił małe arcydzieło”, jako Daum (Panna Maliczewska, 1932) „był wręcz ge­nialny”, a w roli Głównego Dozorcy (Bunt w domu poprawczym, 1932) „stworzył postać sceniczną aż koszmarną w swojej wyrazistości”. K. Wierzyń­ski uważał, że jako Don Basilio (Cyrulik sewilski, T. Ateneum 1939) okazał się „czymś niezwykłym”; „gdy wszedł na scenę, gdy tylko się pojawił przed widownią już ją zdobył. Był to kolos, masa, ciężka bryła obłudy. W jego komicznej masce (ten olbrzy­mi nochal z cienkimi okularami!) rozlewała się niewzruszona tępota, pewny siebie fałsz i na nic nieczułe, jaskiniowe samolubstwo”. Do wybitnych jego ról granych także w tym okresie należały: Prezydent (Intryga i miłość, T. Narodowy 1934), Kajfasz (Judasz z Kariothu, T. Polski 1935), Kar­mazyn (Wyzwolenie, T. Polski 1935), Barricault (Był sobie więzień, T. Nowy 1935), Major (Damy i huzary”, T. Ateneum 1932), Orgon (Świętoszek, T. Ateneum 1938). W 1. trzydziestych nadal współ­pracował z Redutą; w jej objazdowych zespołach był aktorem, reżyserem, także kier. artyst. całego objazdu (m.in. w 1934-37). Po wybuchu II wojny świat., w 1939-41 występował w Wilnie (T. Po­hulanka, potem Pol. T. Dramatyczny). W 1941 wró­cił do Warszawy; grał i reżyserował w t. jawnych: Figaro, Ul, Miniatury, Komedia, a po powstaniu warsz., od listopada 1944 w jawnym Krak. T. Po­wszechnym. Po wojnie, od marca 1945 i w sez. 1945/46, występował w T. Miejskim w Lublinie, m. in. w roli Profesora Cibuli (Matura), a w drugiej poł. 1945/46 przeniósł się do Olsztyna (w czerwcu 1946 reżyserował W małym domku). W sez. 1946/47 był w T. Syrena w Łodzi. Od 1947 grał i reżyse­rował w Warszawie: w sez. 1947/48 i 1948/49 w T. Nowym, 1949-53 w T. Narodowym, od stycznia 1953 do przejścia na emeryturę (1 IX 1968) w T. Polskim. Jedną z wybitnych jego ról w okresie powojennym był Horodniczy (Rewizor, 1948); T. Breza pisał, że przedstawienie tej sztuki wiele zyskało „za sprawą Zygmunta Chmielewskiego, któ­ry swą bujną indywidualnością aktorską nasycił widowisko. Nie w jednakowym stopniu wszystkie partie. Jego Horodniczy najciekawiej się zarysował w momentach strachu. W scenie hotelowej korzył się przed rewizorem wspaniale. Przejmująco po ludzku. Mniej przekonywał jako typek małomiasteczkowy, a zwłaszcza jako kat na kupców. Grzmiał, ale nie wstrząsał, raczej się uciekał do siły niż do sposo­bów. Pamiętam go w licznych rolach – jako Dau­ma – to było arcydzieło! Taki byłby Horodniczy, gdyby Chmielewski okiełznał swój temperament i mniej ufał piorunowi swego głosu, a bardziej od­cieniom, które z takim mistrzostwem umie wydobyć kiedy zechce”. Inne ważniejsze role powojenne to, m.in.: Kirpicznikow (Tu mówi Tajmyr, 1949), której to roli nadał „właściwy ton i odpowiednią tempe­raturę” („Odrodzenie” 1949), Orgon (Świętoszek, 1950), Szambelanic Czarnoskalski (Rozbitki, 1956) – „Współczuliśmy artyście, który musiał powścią­gać w tej kreacji swój wielki komediowy tempe­rament artystyczny” (J. Szczawiński), Baron (Wa­riatka z Chaillot, 1958), Pan Czyściel (Chory z urojenia, 1960) – „wspaniale komiczny” (K. Bey­lin). Po wojnie reżyserował m. in. Tu mówi Tajmyr (krak. T. Młodego Widza, 1949), I koń się potknie (warsz. T. Ludowy, 1952), Żołnierza i bohatera (warsz. T. Ludowy, 1955), Jegora Bułyczowa i in­nych (T. im. Węgierki w Białymstoku, 1961), Drew­niany talerz (T. Rozmaitości we Wrocławiu, 1961). W 1965 w T. Polskim w Warszawie obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej. Wysoki, zwalisty, wręcz ogromnej tuszy, obdarzony potężnym głosem, od początku swojej kariery grał role charakterystyczne i komiczne i w nich osiągał naj­większe  sukcesy. Był ceniony jako sprawny reżyser, choć w tej dziedzinie nie miał wybitnych osiągnięć, a także dobry organizator, zarówno w Reducie, jak i w Ateneum. W 1955-58 wykładał w PWST w Warszawie. W okresie dwudziestolecia międzywo­jennego (od 1922), a także po wojnie grał w kil­kudziesięciu pol. filmach. Był czł. Zarządu ZASP-u (1933, 1934, 1947).

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994