Orsza Jan

Orsza Jan
Data urodzenia:
1907-06-24 Kamionki k. Lwowa
Data śmierci:
1985-11-13 Warszawa

aktor, reżyser, kierownik artyst. teatru.

Właściwie Jan Mieczysław Orsza, także J.Orsza – Łukasiewicz. Był synem Franciszka Ł. i Anny z domu Bizet, z pochodzenia Francuzki; mężem aktorki, reżyserki, kier. artyst. teatru Janiny Orszy – Łukasiewicz ze Szczepańskich (ślub 15 I 1943 Lwów). Szkoły skończył we Lwowie, a do zawodu aktorskiego przygotowywał się pod kier. m.in. J.Strachockiego. Na scenie używał pseud. Orsza. W 1928 zdał aktorski egzamin ZASP-u, w sez. 1928/29 grał w T. Miejskim w Płocku, a w 1929/30 w T. Miejskich we Lwowie, np.: Kowalika (Cudowny pierścień), Reportera (Proces Mary Dugan), Piotra (Panienka z dyplomacji). Jesienią 1930 występował w objazdowym T. Lotnym (najpierw pod kier. K. Kwiecińskiego, potem H. Barwińskiego) w Egzotycznej kuzynce, m.in. w Kielcach, Zakopanem, Przemyślu i Rzeszowie. W sez. 1930/31 należał do zespołu T. Miejskiego w Lublinie, w 1932-34, wg własnej relacji, był w T. Popularnym w Łodzi, a w 1934/35 znów we Lwowie. Do 1939 występował w objazdowym T. Wołyńskim im. Słowackiego z siedzibą w Łucku, w woj. wołyńskim, poleskim i lubelskim, w rolach: Eleganta (Przeprowadzka), Dedektywa (W perfumerii), Toniego (Małżeństwo), Gibsona (Pierwszy występ Jenny), Starego Mendla (Dziewczyna z lasu), Felka (Królowa przedmieścia). W czasie II wojny światowej współpracował z kontrwywiadem Komendy Gł. ZWZ AK  (pseud. Grzymała); na jej polecenie, w 1940 rozpoczął pracę wywiadowczą w Lublinie. W maju t.r. otworzył kawiarnię ,,U Aktorów”, z udziałem J.Strachockiego, a potem L.Kielanowskiego. Po przeniesieniu go w 1943 do Warszawy, kontynuował działalność kontrwywiadowczą w barze ,,Filips” przy ul. Kruczej, którą prowadził z J. Strachockim (jako barmanem). W nocy z 17 na 18 sierpnia 1944 został aresztowany wraz z żoną przez kontrwywiad sowiecki i wywieziony z innymi oficerami AK najpierw do Charkowa w ZSRR, a w styczniu 1945 do obozu pod Riazaniem. Na przełomie 1945/46 włączył się tu w działalność t. Nasza Buda; przygotował przestawienie pt. Szukamy artystów (3 III 1946), oparte na bajkach i legendach, reżyserował programy To i tamto oraz Sylwester, także w nich występował. Skonstruował też specjalną aparaturę, która dawała ciekawe efekty świetlne i akustyczne. Latem 1947 przewieziono go wraz z żoną i grupą więźniów do obozu NKWD nr 270 w Borowiczach. Do kraju wrócił w listopadzie 1947, musiał się ukrywać, posądzany przez środowisko o współpracę z gestapo. Poszukiwany listem gończym, sam się ujawnił, był długo sądzony. W lutym 1949 w wyniku zeznań świadków, którzy wykazali jego działalność podziemną na rzecz AK, został przez władze uniewinniony i oczyszczony z zarzutów (opisał to we wspomnieniach jego obrońca Konrad Bielski). W sez. 1948/49 wrócił na scenę i występował  w Ludowym T. Muzycznym w Warszawie , np. jako: Samochwalski (Nesterko), Bergasse (Narodziny Figara). Od sez. 1949/50 do 30 IX 1955 był w zespole warsz. T. Powszechnego grał m.in.: Wrężla (Powrót), Sędziego (Proces K. Berwińskiej), Tackletona (Świerszcz za kominem); w 1951/52 i 1952/53 występował gościnnie w Kielcach w roli Konstantego (Gbury). W sez. 1955/56 należał do zespołu T. Ziemi Rzeszowskiej; poza tym, w 1956 w T. Estrada w Warszawie reżyserował z ,,dużym sukcesem” Proces Mary Dugan i wystąpił w roli ,,kapitalnego” Woźnego sądowego. W sez. 1956/57- 1960/61 zaangażowany był w T. Dolnośląskich w Jeleniej Górze, gdzie grał i reżyserował. W 1957-60 sprawował też kierownictwo artyst. stałej filii t. w Wałbrzychu. Starał się poszerzać repertuar, ale ustalał go w sposób przypadkowy, próbował pozyskać widza, np. organizując w Klubie Międzynar. Prasy i Książki teatr przy stoliku; idea ta jednak wkrótce upadła. Reżyserował (,,dość sprawnie”): Męża Fołtasiówny, Drzewa umierają stojąc (Pastor), Nie ma nieznanych wysp (Lester), Samobójstwo doskonałe (zastosował znakomite efekty świetlne) i Most, w którym stworzył ,,autentyczny klimat Szaniawskiego”. W sez. 1961/62 – 1965/66 był w zespole T. im. Fredry w Gnieźnie (w lutym 1963 zdał w Warszawie eksternistyczny egzamin reżyserski), reżyserował np.: Osobliwe zdarzenie, Czy to jest miłość? (Wacław), Cristof, nie szalej…! (rola Valeriu Stambulina).

W 1956-86 wystąpił w małych rolach w kilkunastu spektaklach Teatru TV, filmach i serialach.

,,Niewielkiego wzrostu, blondyn, przeciętnie przystojny, zgrabny, bardzo ruchliwy. W hierarchii aktorskiej nigdy nie zajmował wybitnego stanowskia” (K. Bielski). Recenzenci doceniali jednak jego ,,świetnie opanowane rzemiosło aktorskie”, które ,,pozwalało mu przy daleko posuniętej oszczędności środków zawsze osiągnąć zamierzone rezultaty” (J.Haak). W sposób naturalny, zabawny ,,każdym gestem i słowem” tworzył np. świetne postaci komediowo-satyryczne, jak: Puchalski (Imieniny pana dyrektora, 1952), Warski (Godzien litości, 1952 i 1962), Profesor Trembski (Mąż Fołtasiówny, 1959), Filibert (Niezwykła historia, 1953 i 1963) czy Ciaputkiewcz (Grube ryby, 1962). W innych rolach zachowywał umiar, opanowanie (np. Bernu w Samobójstwie doskonałym), albo grał z pełnym dramatyzmem (np. Gość w Moście).

Źródło : Słownik Biograficzny Teatru Polskiego t.III 1910-2000 M-Ż Warszawa 2016


Źródła:
1)

aktor, reżyser, kierownik artyst. teatru.

Właściwie Jan Mieczysław Orsza, także J.Orsza – Łukasiewicz. Był synem Franciszka Ł. i Anny z domu Bizet, z pochodzenia Francuzki; mężem aktorki, reżyserki, kier. artyst. teatru Janiny Orszy – Łukasiewicz ze Szczepańskich (ślub 15 I 1943 Lwów). Szkoły skończył we Lwowie, a do zawodu aktorskiego przygotowywał się pod kier. m.in. J.Strachockiego. Na scenie używał pseud. Orsza. W 1928 zdał aktorski egzamin ZASP-u, w sez. 1928/29 grał w T. Miejskim w Płocku, a w 1929/30 w T. Miejskich we Lwowie, np.: Kowalika (Cudowny pierścień), Reportera (Proces Mary Dugan), Piotra (Panienka z dyplomacji). Jesienią 1930 występował w objazdowym T. Lotnym (najpierw pod kier. K. Kwiecińskiego, potem H. Barwińskiego) w Egzotycznej kuzynce, m.in. w Kielcach, Zakopanem, Przemyślu i Rzeszowie. W sez. 1930/31 należał do zespołu T. Miejskiego w Lublinie, w 1932-34, wg własnej relacji, był w T. Popularnym w Łodzi, a w 1934/35 znów we Lwowie. Do 1939 występował w objazdowym T. Wołyńskim im. Słowackiego z siedzibą w Łucku, w woj. wołyńskim, poleskim i lubelskim, w rolach: Eleganta (Przeprowadzka), Dedektywa (W perfumerii), Toniego (Małżeństwo), Gibsona (Pierwszy występ Jenny), Starego Mendla (Dziewczyna z lasu), Felka (Królowa przedmieścia). W czasie II wojny światowej współpracował z kontrwywiadem Komendy Gł. ZWZ AK  (pseud. Grzymała); na jej polecenie, w 1940 rozpoczął pracę wywiadowczą w Lublinie. W maju t.r. otworzył kawiarnię ,,U Aktorów”, z udziałem J.Strachockiego, a potem L.Kielanowskiego. Po przeniesieniu go w 1943 do Warszawy, kontynuował działalność kontrwywiadowczą w barze ,,Filips” przy ul. Kruczej, którą prowadził z J. Strachockim (jako barmanem). W nocy z 17 na 18 sierpnia 1944 został aresztowany wraz z żoną przez kontrwywiad sowiecki i wywieziony z innymi oficerami AK najpierw do Charkowa w ZSRR, a w styczniu 1945 do obozu pod Riazaniem. Na przełomie 1945/46 włączył się tu w działalność t. Nasza Buda; przygotował przestawienie pt. Szukamy artystów (3 III 1946), oparte na bajkach i legendach, reżyserował programy To i tamto oraz Sylwester, także w nich występował. Skonstruował też specjalną aparaturę, która dawała ciekawe efekty świetlne i akustyczne. Latem 1947 przewieziono go wraz z żoną i grupą więźniów do obozu NKWD nr 270 w Borowiczach. Do kraju wrócił w listopadzie 1947, musiał się ukrywać, posądzany przez środowisko o współpracę z gestapo. Poszukiwany listem gończym, sam się ujawnił, był długo sądzony. W lutym 1949 w wyniku zeznań świadków, którzy wykazali jego działalność podziemną na rzecz AK, został przez władze uniewinniony i oczyszczony z zarzutów (opisał to we wspomnieniach jego obrońca Konrad Bielski). W sez. 1948/49 wrócił na scenę i występował  w Ludowym T. Muzycznym w Warszawie , np. jako: Samochwalski (Nesterko), Bergasse (Narodziny Figara). Od sez. 1949/50 do 30 IX 1955 był w zespole warsz. T. Powszechnego grał m.in.: Wrężla (Powrót), Sędziego (Proces K. Berwińskiej), Tackletona (Świerszcz za kominem); w 1951/52 i 1952/53 występował gościnnie w Kielcach w roli Konstantego (Gbury). W sez. 1955/56 należał do zespołu T. Ziemi Rzeszowskiej; poza tym, w 1956 w T. Estrada w Warszawie reżyserował z ,,dużym sukcesem” Proces Mary Dugan i wystąpił w roli ,,kapitalnego” Woźnego sądowego. W sez. 1956/57- 1960/61 zaangażowany był w T. Dolnośląskich w Jeleniej Górze, gdzie grał i reżyserował. W 1957-60 sprawował też kierownictwo artyst. stałej filii t. w Wałbrzychu. Starał się poszerzać repertuar, ale ustalał go w sposób przypadkowy, próbował pozyskać widza, np. organizując w Klubie Międzynar. Prasy i Książki teatr przy stoliku; idea ta jednak wkrótce upadła. Reżyserował (,,dość sprawnie”): Męża Fołtasiówny, Drzewa umierają stojąc (Pastor), Nie ma nieznanych wysp (Lester), Samobójstwo doskonałe (zastosował znakomite efekty świetlne) i Most, w którym stworzył ,,autentyczny klimat Szaniawskiego”. W sez. 1961/62 – 1965/66 był w zespole T. im. Fredry w Gnieźnie (w lutym 1963 zdał w Warszawie eksternistyczny egzamin reżyserski), reżyserował np.: Osobliwe zdarzenie, Czy to jest miłość? (Wacław), Cristof, nie szalej…! (rola Valeriu Stambulina).

W 1956-86 wystąpił w małych rolach w kilkunastu spektaklach Teatru TV, filmach i serialach.

,,Niewielkiego wzrostu, blondyn, przeciętnie przystojny, zgrabny, bardzo ruchliwy. W hierarchii aktorskiej nigdy nie zajmował wybitnego stanowskia” (K. Bielski). Recenzenci doceniali jednak jego ,,świetnie opanowane rzemiosło aktorskie”, które ,,pozwalało mu przy daleko posuniętej oszczędności środków zawsze osiągnąć zamierzone rezultaty” (J.Haak). W sposób naturalny, zabawny ,,każdym gestem i słowem” tworzył np. świetne postaci komediowo-satyryczne, jak: Puchalski (Imieniny pana dyrektora, 1952), Warski (Godzien litości, 1952 i 1962), Profesor Trembski (Mąż Fołtasiówny, 1959), Filibert (Niezwykła historia, 1953 i 1963) czy Ciaputkiewcz (Grube ryby, 1962). W innych rolach zachowywał umiar, opanowanie (np. Bernu w Samobójstwie doskonałym), albo grał z pełnym dramatyzmem (np. Gość w Moście).

Źródło : Słownik Biograficzny Teatru Polskiego t.III 1910-2000 M-Ż Warszawa 2016

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *