aktor, reżyser, dyrektor teatru;

Był synem Tomasza P., stolarza, i Anny z Nowaków, ojcem aktora Wojciecha P., mężem Eugenii z Litwickich (ślub w 1916), potem Marii Gorgolewskiej, z domu Blicharskiej, suflerki (ślub w 1954). Za udział w strajku szkolnym w 1905 w Łodzi został wyrzucony z czwartej klasy gimnazjum. Był samo­ukiem, podawał, że ma wykształcenie średnie. Sztu­ki aktorskiej uczył się w 1908-09 pryw. u A. Siemaszki. W tym czasie deklamował na tajnych zebraniach, a od ok. 1910 występował w t. amat. w Łodzi. Za swój debiut w t. zaw. uznawał rolę Wojciecha Wrzeszczowicza w Obronie Częstocho­wy, w której wystąpił w Kazimierzu nad Wisłą w 1912. W tymże roku wraz z S. Skowrońskim urzą­dzał wieczory deklamacyjne na prowincji, a wró­ciwszy do Łodzi, wyreżyserował i zagrał tyt. rolę w Mnichu w przedstawieniu kółka dram. przy kościele św. Anny. Latem 1913 występował w teatrze pod dyr. E. Chaberskiego w parku Wenecja w Łodzi oraz (także z Chaberskim) w łódz. kinematografie Iluzjon. W sez. 1913/14 grał w Sosnowcu w zespole E. Chaberskiego i w T. Popularnym w Łodzi w zespole H. Halickiego. Wybuch I wojny świat. za­stał go w Łodzi. Od września 1914 znalazł się w zespole Pol. Artystów Zjednoczonych pod dyr. S. Micińskiego i L. Szejera, a w sez. 1915/16 w T. Polskim w Łodzi. W maju 1916 występował tu w T. Popularnym, w czerwcu 1916 przeszedł jako reżyser do T. Miniatura, a nast. grał w Sosnowcu i Częstochowie w zespole kabaretowym Bernszteina i Śpiewaka. W sez. 1916/17 grał znów w Łodzi w T. Popularnym (do 4 II 1917) i występował go­ścinnie z zespołem tego teatru w Kaliszu i Płocku, potem (do 1923) w łódz. T. Polskim. Następnie w jadalni Spółki Akcyjnej I.K. Poznańskiego w Łodzi przy ul. Ogrodowej 18 zorganizował T. Popularny (inaug. 1 IX 1923), którego dyr., reżyserem i akto­rem był do 1929. W 1926 uruchomił drugą scenę T. Popularnego (w sali fabrycznej Spółki Akcyjnej L. Geyera przy ul. Piotrkowskiej 295), a w 1928 trzecią scenę tego teatru (w sali Klubu Pracowników Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Groh­mana przy ul. Przędzalnianej 68). Latem 1925, 1926 i 1929 przedstawienia odbywały się w ogródku Scala (ul. Cegielniana 16) i w parkach: Mianowskim i Wenecja. W marcu i kwietniu 1928 wy­jeżdżał z zespołem na występy do Kalisza. W 1929 zrezygnował z dyr. T. Popularnego i został zaan­gażowany do T. Miejskiego pod dyr. K. Adwento­wicza. Zagrał tu tylko Ferdynanda Kokla w Henryku VI na łowach (21 IX 1929), po czym przeniósł się wraz z rodziną do Pudłowa k. Poddębic, gdzie dzierżawił gospodarstwo rolne. W Pudłowie współ­pracował z t. amat. Wici. Latem 1930 prowadził w Łodzi Bałucki T. Popularny. W sez. 1930/31 był kier. artyst., a od 27 XI 1931 do końca sez. 1931/32 dyr. T. Popularnego w sali Geyera. W sez. 1932/33 objął wraz z M. Winklerem dyr. T. Popularnego przy ul. Ogrodowej, ale z niej zrezygnował w 1933. W sez. 1936/37 był znów kier. artyst. T. Popular­nego w sali Geyera i tutaj obchodził dwudziestopięciolecie pracy aktorskiej w tyt. roli w Panu pośle (6 III 1937). W sez. 1938/39 reżyserował i zagrał w kilku przedstawieniach w T. Popularnym przy ul. Ogrodowej. W 1. trzydziestych, kiedy nie miał stałego zatrudnienia, organizował z bezrobotnymi aktorami objazdowe przedstawienia, gł. w woj. łódz., a także zajmował się handlem. W letnich miesiącach kierował objazdami T. Popularnego, m.in. w 1939 w Siedlcach oraz w Białymstoku, gdzie otrzymał propozycję objęcia dyr. T. Miejskiego od 1 IX 1939. Podczas wojny pracował jako ogrodnik w Widzewie-Żdżarach. W dniu 8 III 1945 wraz z dawnymi aktorami T. Popularnego odegrał pierwsze powojenne przedstawienie w Łodzi – rewię Nasza jest Łódź (był to zespół tzw. działowy pod kier. P.). Brał udział w kolejnych występach tego zespo­łu, który od maja do sierpnia 1945 działał jako T. Powszechny pod dyr. M. Stawskiego. Następnie (do 1949) był aktorem T. Wojska Pol. w Łodzi, potem łódz. T. Nowego, w którym wystąpił jako Karhan w inaug. przedstawieniu Brygady szlifierza Karhana (12 XI 1949). W T. Nowym zagrał czterdzieści pięć ról i jako Przewoźnik w Moście obchodził 28 II 1964 jubileusz pięćdziesięciolecia pracy scenicznej. Na emeryturę odszedł 31 VIII 1965. Pod koniec życia należał do najpopularniejszych łódz. aktorów. Nazywano go nawet „synem robotniczej Łodzi” lub „naszym Pilarskim”. Sławę tę jednak zdobył późno. Przez długie lata grał przeważnie role drugorzędne, później natomiast w prowadzonych przez siebie zespołach role pierwszoplanowe, nawet bohaterów romantycznych, ale nie przyniosły mu one sukcesu. Według S. Heinego celował „w odtwarzaniu postaci chłopskich, siermiężnych, typów robotniczych, które zdumiewały nieraz przejmującym autentyzmem i bardzo wyostrzonym zmysłem obserwacji”, a także z powodzeniem śpiewał, np. „trudną partię wokalną roli Bardosa (w Krakowiakach i Góralach J.N. Kamińskiego), pokonywał Pilarski swobodnie swoim ciemnym, dźwięcznym, barytonowym głosem, który chociaż nie szkolony brzmiał donośnie i ujmował naturalnym ciepłem”. W swym repertuarze miał wiele b. różnorodnych ról; ważniejsze z nich: Bronek (Ziemia), Kazimierz i Generał Horn (Tamten), Ruszczyc (Złote runo), Azja (Azja Tuhajbejowicz), Chłopicki (Warszawianka), Kiliński (Kiliński), Przodownik chóru (Wyzwolenie), Ksiądz Piotr (Dziady), Sieciech (Bolesław Śmiały), Horsztyński (Horsztyński), Duncan (Makbet), Antoś Rewizorczuk (Karpaccy górale), Skrzetuski (Ogniem i mieczem), Ksiądz Kordecki (Obrona Częstochowy), Jan Chryzostom Pasek (Grochowy wieniec), Jurand (Krzyżacy), Bolesław Śmiały (Dwie moce), Kapelan (Damy i huzary), Pan Dobrzański (Omyłka). Jego realisty­czne aktorstwo okazało się niezwykle przydatne do­piero w końcu l. czterdziestych, gdy przy wprowadzaniu sztuk „produkcyjnych” należało ukazać na scenie tzw. nowego bohatera. Dlatego przełomowa. I rolą dla kariery P. był Karhan, po którym zyskał miano aktora „nowego typu” („Dziennik Łódzki” 1950 nr 180); „Józef Pilarski tej roli nie zagrał – lecz pokazał prawdziwego robotnika z jego radościami, momentami załamań i zwycięstwem – robotnika należącego do wielkiej międzynarodowej rodziny socjalistycznej”. Odtąd z dużym uznaniem przyjmowano jego kolejne role w T. Nowym, a szczególnie Le Doux (Pociąg do Marsylii), Satylmysza (Opowieść o Turcji), Wróbla (Świat się koń­czy), Profesora Orlińskiego (Maturzyści), Przewoź­nika (Most), Fieraponta (Trzy siostry). Ostatnią rolą P. był Ojciec Krzysztof Klaudiusz w Życiu Galileusza (prem. 15 V 1965). W okresie powojennym występował w filmach.
Wyreżyserował ponad sto sztuk, gł. na scenach T. Popularnego w Łodzi. Według S. Heinego P. ” w reżyserii nie wyszedł poza poprawność”. Największą jego zasługą było stworzenie i prowadzenie teatru dla robotników. Pozostawił nie wydrukowane wspo­mnienia, opracowane w 1962 przez K. A. Lewkowskiego. W 1978 jego imieniem nazwano jedną z ulic Łodzi, w 1983 wmurowano ku czci P. tablicę pamiątkową w domu, w którym ostatnio mieszkał (ul. Zachodnia 2).

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994