aktorka, reżyser, dyrektorka teatru

Właściwie  Maria Zofia Dulęba l°v. Piotrowska, 2° v. Liefeld, 3°v. Wołoszynowska Była córką aktorów Adolfa i Michaliny Dulębów. Używała stale nazwiska Dulęba, czasem tylko dodając nazwisko męża. W 1902 zamierzała przyjąć pseudonim Zołotejko, ale zapewne nigdy pod nim nie występowała. Z pracą sceniczną zetknęła się już we wczesnym dzieciństwie, grając w teatrze krakowskim role dzieci (np. Azo  Beatryks Cenci). Uczyła się w gimnazjum w Krakowie. W kwietniu 1902 brała udział w objazdach lwowskiego Towarzystwa Miłośników Sceny pod kierunkiem Tadeusza Pilarskiego grała rolę Niny (Ahaswer). Debiutowała 3 czerwca 1902 w Teatrze Miejskim w Krakowie w roli Sylwetty (Roman­tyczni) i została zaangażowana. W teatrze krakowskim występowała od jesieni 1902 do 3 marca 1904. Równocześnie kształciła się w szkole dramatycznej G. Zapolskiej, uczestniczyła także w zorganizowanych przez nią przedstawieniach Sceny Niezależnej (marzec 1903). W sezonie 1904/05 występowała w krakowskim Teatrze Ludowym (dyrektor Kazimierz Gabryielski), jesienią 1905 w objazdowym zespole Wandy Siemaszkowej, a następnie w Warszawie: 1906–09 w Teatrze Małym, a 1909–12 w zespo­le dramatu Warszawskich Teatrów Rządowych. Wyjeżdżała także na „wieczory deklamacyjne” do Wilna. W 1912 zaangażowana przez Arnold Szyfman do zespołu przyszłego Teatru Polskiego w War­szawie, wzięła udział w objeździe miast rosyjskich. W Teatrze Polskim występowała od stycznia 1913 do 1918. W 1919 przeszła do Teatru Rozmaitości i związała się z po­wstającym wówczas teatrem Reduta. W zespole Reduty pozostawała do 1923; należała do grona najbliższych współpracowników Juliusza Osterwy i Mieczysława Limanowskiego (w jednym z listów Osterwa nazwał ją „sercem Reduty”). Grała wówczas wiele ról, zaczęła także reżyserować (m.in. Alchemika miłości, 1922). W sezonie 1923/24 występowała w Teatrze Rozmaitości (rów­nież reżyserowała, m.in. Rycerza powietrza), w sezonie 1924/25 w Teatrze Polskim i Teatrze Małym, od 1925 w Teatrze Narodowym i Teatrze Nowym (od 1934 także na innych scenach Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej). Wyjeżdżała niekiedy na występy gościnne, m.in. do Krakowa (1922, 1933) i Torunia (1923). Mimo pracy w innych teatrach nie zerwała związków z Redutą: w 1926 była na występach gościnnych w Wilnie w Teatrze na Pohulance, należała do zarządu Towarzystwa Zespołu Re­duty (była jego honorowym wiceprezesem), a od 1933 współpracowała z Instytutem Reduty (zajmowała się reżyserią; przygotowała m.in. Lekkomyślną siostrę i organizowała wraz z Ewą Kuniną przedstawienia dla młodzieży, tzw. Pokazy Szkolne). Podczas II wojny światowej nie występowała w teatrze. Po zakończeniu wojny wróciła na scenę w sezonie 1945/46 w Starym Teatrze w Krakowie (znalazła się tu po upadku powstania warszawskiego); od początku 1946 do 1947 kierowała wraz z Emilem Chaberskim Teatrem Kameralnym Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (w którym reżyserowała i grała, m.in. rolę tytułową w Wariatce z Chaillot), była także kierownikiem artystycznym Krakowskiego Teatru Objazdowego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Od 1947 do końca życia występowała w Teatrze Polskim, potem też Teatrze Kameralnym, w Warsza­wie. W 1948 reżyserowała gościnnie Rozdroże miłości w Teatrze Klasycznym. 19 grudnia 1955 obchodziła w Teatrze Pol­skim jubileusz pięćdziesięciolecia pracy grając rolę Celiny Bełskiej (Dom kobiet). Dulęba wyróżniała się bardzo dobrymi warunkami zewnętrznymi: była blondynką o wyrazistych oczach, regularnych rysach („profil kamei” – Hanna Małkowska) i dużym wdzięku osobistym; głos miała głęboki i melodyjny. Była aktorką wszechstronną, grała ok. dwustu ról. Początkowo – w Teatrze Miejskim w Krakowie – powierzano jej role w repertuarze klasycznym, m.in. bohate­rek romantycznych i szekspirowskich: Salomei (Sen srebrny Salomei), Mirandy (Burza Williama Szekspira), Aliny (Balladyna). Powodzenie przyniosły jej jednak dopiero występy we współczesnych sztukach polskich i obcych. Pierwszy poważniejszy sukces odniosła w 1907 grając rolę Władki (Aszantka); następnie grała m.in. Erykę (Na progu młodości), Gretchen (Alzacja), Ludwikę (Pan Brotonneau), Zuzannę (Don Juan Tadeusza Rittnera), Adę (Murzyn). Sztuka aktorska Dulęby ukształtowała się w pełni w okresie jej pracy w Reducie (1919–23). Stała się re­prezentatywną aktorką tego zespołu i – jak przypuszczał Edward Csató – „jej styl najbardziej przyczynił się do powstania późniejszej opinii o połączeniu realizmu z poetyckością w charakterze redutowych przedsta­wień”. Zgodnie z zasadami Reduty szukała materiału do budowy roli w biografii i psychologii postaci. „Myślę o człowieku, którego mam stworzyć na scenie – pisa­ła – Przy pomocy kontekstów komponuję cały film z jego życia” (rkps IS PAN). Charakterystyczny dla niej był autentyzm szczegółów, dających złudzenie prawdzi­wości przeżycia, obmyślonych z precyzją, ale i subtelnością wymagającą u widzów współudziału wyobraźni (wg Ireny Babel nazywano ją „mistrzynią niedopowiedzia­nego półtonu”). „Postacie, które realizowała – pisał Edward Csató – umiały żyć tak intensywnie swoim skom­plikowanym i niepokojącym życiem wewnętrznym, że robiły wrażenie jakby trochę nieobecnych przy tym, co realnie działo się na scenie”. W teatrze Reduta grała Podstolinę (Fircyk w zalotach), Panią Janę (Przecho­dzień Bohdana Katerwy), Żonę (Alchemik miłości); najlepszą jej rolą z tego okresu była Maria (W małym domku, 1919), kreacja entuzjastycznie oceniona przez autora sztuki („Dała mi przeżyć jedne z najpiękniejszych chwil w życiu, może najpiękniejsze” – Tadeusz Rittner). W okresie poredutowym grała m.in. Magdalenę (Rozkosz uczci­wości), Eleonorę (Śmierć kochanków), Mirska (Klub kawalerów), Baltowa (Fortepian), Panią Tabret (Święty płomień), Mademoiselle Boutin (Mademoiselle), Panią Alving (Upiory), Rollisonową (Dziady), Zebrzydowiecką (Dowód osobisty), Martę (Głupi Jakub). Z ról powojennych najwyżej oceniono tytułową rolę w Wariatce z Chaillot i Celinę Bełską (Dom kobiet). Grała ponadto m.in. Panią Pik (Nieboszczyk pan Pik), Sybillę Bierling (Pan inspektor przyszedł), Hrabinę Karolową (Lalka Zygmunta Leśnodorskiego wg B. Prusa), Helenę Gornostajewą (Lubow Jarowaja). Wariatka z Chaillot została uznana za najdojrzalszą, a zarazem najbardziej nie­pokojącą kreację Dulęby. Jak wszystkie jej dotychczasowe wielkie role była syntezą sprzecznych elementów, real­ności i poezji, ale użycie jaskrawych kontrastów, deformacji brutalnej i groteskowej świadczyło o nowej zasadzie tej syntezy – tragicznej ironii w pojmowaniu losów i natury człowieka. Rola Wariatki z Chaillot „była jakby kompozycją wszystkich motywów tra­gicznie lirycznych i ironicznie charakterystycznych, jakie cechowały całą moją twórczość – stwierdziła Dulęby – jakby spełnieniem tego, co powiedział Szekspir: Jesteśmy z tego materiału, z którego zrobione są sny” („Teatr” 1952 nr 16). Dulęba przez wiele lat zajmowała się pracą pedagogiczną. W sezonie 1929/30 uczyła gry scenicznej w Oddziale Drama­tycznym Państwowego Konserwatorium Muzycznego w War­szawie, w 1936–39 wykładała w PIST, w 1945–47 w Studium Dramatycznym w Krakowie, w 1947–52 w Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej (potem PWST) w Warszawie. Przed 1939 występowała w czternastu polskich filmach. Działała we władzach ZASP, m.in. w 1937 była człon­kiem Naczelnej Rady Artystycznej. Była trzykrotnie zamężna; pierwszym jej mężem był dziennikarz Jan Piotrowski, drugim – inżynier Henryk Liefeld, trze­cim – pisarz Julian Wołoszynowski. Fragmenty swych wspomnień ogłaszała m.in. w „Teatrze” (1950 nr 8/10, 1952 nr 16, 20). Jej wypowiedź na temat gry aktorskiej opublikowała Irena Schillerowa w „Pamiętniku Teatral­nym” (1967 z. 1).

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973