aktor, reżyser, dyrektor teatru;

Właściwie Karol Adwentowicz, pseud. Edwin. Był synem Antoniego A., zarządcy majątku ziemskiego, i Katarzyny z Lorensów, mężem  Anieli A., potem  Janiny Nosarzewskiej potem aktorki Ireny Grywińskiej. W Radomiu uczył się w gimn., z którego został wydalony za posiadanie książek Mickiewicza i Słowackiego. Przez dwa lata kon­tynuował naukę w prywatnej szkole w Radomiu. Na­stępnie pracował w fabryce motorów w Warszawie, ja­ko praktykant na wsi, kolejarz w Radomiu. Debiuto­wał 4 II 1894 w roli Edwina (Odludki i poeta) w zespole amatorskim w Radomiu. Na sez. 1894/95 zaangażował się do zespołu L. Czystogórskiego; tu pod pseud. Ed­win grał i śpiewał, m.in. partię Stolnika (Halka). Potem występował: od jesieni 1895 do maja 1896 w Częstocho­wie w zespole Cz. Janowskiego uczestnicząc w jego wyprawach do innych miast; latem 1896 w warsz. t. ogr. Wodewil; w sez. 1897/98 w t. pozn.; latem 1898 w warsz. t. ogr. Odeon; nadto 6 IX 1898 wystąpił w t. krak. w roli tyt. w sztuce Frycek. Na przełomie 1898 i 1899 wyjechał z zespołem G. Morskiej i J. Popław­skiego do Rosji i występował w wielu miastach, od Ry­gi po Odessę. W Moskwie podziwiał wówczas grę E. Zacconiego. Latem 1899 występował w warsz. t. ogr. Odeon; w sez. 1899/1900 w t. pozn.; latem 1900 w warsz. t. ogr. Fantazja.

W jesieni 1900 zaangażował się do t. lwow. i pracował tu przez dwanaście sezonów. W tym okresie czynnie uczestniczył w ruchu robotniczym. Wstąpił do PPSD (połączonej później z PPS), w 1903 założył we Lwowie amatorską scenę robotniczą. Nadal wiele podróżował. Uczestniczył w wyprawach t. lwow. do Kijowa (czer­wiec 1905), Wiednia (styczeń i maj 1910) i Paryża (czerwiec 1913). W lutym i marcu 1908 występował goś­cinnie w Krakowie, a od maja w Warszawie, w T. Roz­maitości, potem w T. Małym. Latem 1908 występował z własnym zespołem w Królestwie (m.in. w Lublinie, Kaliszu, Warszawie), w styczniu 1909 grał w Warszawie w zespole F. Kwaśniewskiego, potem w T. Małym, latem 1909 w Galicji w zespole T. Pilarskiego, latem 1910, 1911, 1912 w wielu miastach Galicji. W jesieni 1912 zaangażował się do krak. T. im. Słowackiego i pra­cował tu przez dwa sez., z przerwą od stycznia do marca 1913 (występował wtedy w zespole T. Pilarskiego w wie­lu miastach Galicji). W sierpniu 1914 wstąpił do Legio­nów Polskich; służył w 1 pułku ułanów. Kontuzjowany w upadku z konia, leczył się w Wiedniu. W 1915 w okresie rekonwalescencji występował w tamtejszym T. Polskim, potem w t. Zagrzebia i Brna. W 1915 został zwolniony z wojska i wrócił do kraju. W 1915-29 nie miał stałego engagement. Występował wówczas gościnnie w wielu miastach, m.in. w Warsza­wie w T. Letnim (1915), T. Małym (1916, 1917), T. Roz­maitości (1916, 1917, 1923), T. Polskim (1917, 1920, 1921, 1924, 1927, 1928, 1929), T. im. Bogusławskiego (1922, 1926), T. Komedia (1924, 1925), T. Narodowym (1933, 1934); w Krakowie (1919, 1925 – t. Bagatela, 1921, 1922 – T. im. Słowackiego), Lwowie (1921, 1922, 1925 – T. Miejskie, 1927 – T. Mały), Łodzi (1922, 1923, 1928), Lublinie (1923), Wilnie (1923, 1925, 1929), Białymstoku (1924), Bydgoszczy (1924), Katowicach (1924), Poznaniu (1925, 1928, 1929 – T. Nowy). Nadto występował w zespołach wędrownych (np. H. Cudnowskiego – 1922). Niektóre z tych objazdów sam organi­zował: 1916 – po miastach Królestwa (m.in. Łódź), 1917 – po miastach Królestwa, 1918 – Piotrków, Częstochowa, Sosnowiec, Kielce, Łowicz, Kalisz, Włoc­ławek, Płock, Radom, 1919 – Radom, Częstochowa, Płock, Włocławek, Kalisz, Łowicz, Sieradz, Kutno. Wiosną 1920 prowadził zespół plebiscytowy na Powi­ślu i Mazurach. Zespoły objazdowe organizował też: 1921 -w Małopolsce Wschodniej, 1923 -Włocławek, Ciechocinek, 1924 – Zakopane, Radom, Piotrków, Częstochowa, Kutno, Łowicz, Kalisz, Konin, Kielce, Ostrowiec, 1925 – Chełm, Zamość, Hrubieszów, Wło­dzimierz, Sarny, Łuniniec, Łuck, Równe, Pińsk, 1926 – m.in. Częstochowa. W sez. 1929/30 był dyr. T. Miej­skiego w Łodzi. W 1930 występował gościnnie w T. Nowym w Poznaniu, w 1931 w T. Rozmaitości we Lwowie; uczestniczył też w objazdach Reduty. Tegoż roku występował ze swym zespołem w Warszawie w sa­lach T. Qui Pro Quo i T. Ateneum. W 1932 założył w Warszawie T. Kameralny (przedstawienie inaugura­cyjne 28 X) i prowadził go przy współpracy I. Grywińskiej do wybuchu II wojny światowej. Równocześnie w sez. 1933/34 był współdyrektorem T. Ateneum. 26 IV 1934 obchodził trzydziestopięciolecie pracy na scenie T. Narodowego; grał wtedy Wojewodę (Mazepa). W 1934 zagrał jedyny raz w filmie (Przeor Kordecki – Obrońca Częstochowy).

Podczas II wojny świat. pracował w kawiarni aktor­skiej ,,Znachor” w Warszawie. Aresztowany 27 VIII 1942, został osadzony na Pawiaku. Zwolniony z wię­zienia w poł. marca 1943, uczestniczył w konspiracyj­nym życiu artyst., m.in. współpracował z Radą Teatral­ną. Podczas powstania warsz. uczestniczył 15 VIII 1944 w wykonaniu Kantaty na otwarcie Teatru Narodowego, pod kier. L. Schillera. Po powstaniu przedostał się do Krakowa. Po wyzwoleniu uruchomił wraz z W. Ho­rzycą T. im. Wyspiańskiego w Katowicach (przedsta­wienie inauguracyjne 2 IV 1945) i był jego dyrektorem. Następnie był dyr. T. Powszechnego w Krakowie (sez. 1945/46), kierownikiem artyst. T. im. Jaracza w Olsztynie (jesień 1946). W 1946-48 występował gościn­nie w warsz. T. Studio i w T. Wojska Polskiego w Ło­dzi; tu zdobył nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim za rolę Prospera (Burza). W 1948 po połączeniu PPS i PPR został członkiem PZPR. Od 1 IX 1948 do 31 XII 1950 był dyr. T. Powszechnego w Łodzi. W 1950 ob­chodził w Łodzi i w Warszawie jubileusz pięćdziesięcio­lecia pracy; grał wtedy Prof. Sonnenbrucha (Niemcy). Następnie zaangażował się do T. Polskiego w Warsza­wie i pracował tu do śmierci; w 1954 był z tym t. na występach w ZSRR. W 1955 otrzymał Państw. Nagro­dę Artyst. I stopnia; był członkiem zasłużonym ZASP. 2 III 1957 zagrał ostatnią rolę, Pastora Mandersa (Upiory) w T. Ludowym w Warszawie. Był jednym z najznakomitszych wykonawców współ­czesnego repertuaru wystawianego na przełomie wie­ków. Duży wpływ na jego poglądy estetyczne miało zetknięcie z grą E. Zacconiego („niezapomniane, wstrząsające do głębi wrażenie”). Jego talent rozwinął się w znacznym stopniu dzięki wieloletniej współpracy z T. Pawlikowskim, który skierował jego zainteresowa­nia na właściwe tory. Średniego wzrostu i średniej tu­szy, obdarzony piękną twarzą o regularnych rysach, A. grywał początkowo amantów. Jednak sławę zdobył w rolach, w których mógł wyrazić obawy i udręki swo­jego pokolenia. Jego niespokojna, buntownicza natura znalazła tu ujście dla własnych przeżyć. ,,Wyraz rozpa­czy, nieszczęścia, zgrozy był jego najnaturalniejszą mo­wą” – napisał A. Grzymała-Siedlecki, wspominając jego słynne role z początku stulecia. Charakterystyczny styl dramatów modernistycznych miał w nim idealnego interpretatora. A. doskonale się czuł w ,,nerwowym niejako postrzępieniu konturów psychologicznych”, posiadał ,,dar przyrodzony nadawania koloru niedo­mówieniom, sugestywnego zawieszania głosu, subtel­ności w operowaniu kunsztem milczenia” (A. Grzyma­ła-Siedlecki). Poczynając od 1903 grał główne role w trzynastu dramatach H. Ibsena, największe wrażenie osiągając w 1907 w roli Oswalda (Upiory). Publiczność pol. zaskoczyły zastosowane wtedy środki ekspresji: ,,boleśnie zaciśnięte usta, niepewne ruchy, błędny chwi­lami wzrok” (Z. Żygulski), to znów ,,piana na ustach, nerwowo wyrzucana kaskada słów gorączkowych”, przechodzących w ostatniej scenie w niezrozumiały beł­kot (S. Dąbrowski). Zachęcony powodzeniem tej roli, A. zwrócił się do twórczości A. Strindberga i w 1908 zagrał Rotmistrza (Ojciec). Sukces, jaki osiągnął wów­czas na występach gościnnych, w Krakowie i w War­szawie, przeszedł wszelkie oczekiwania. Rotmistrz, wg J. Lorentowicza, nie miał w jego ujęciu cech odrażają­cych. Był „psychopatą posiadającym jasne widzenie rzeczy i wskutek tej jasności cierpiącym nadludzko”; sugestywność kreacji okazała się dzięki temu tak duża, że stale zdarzały się na widowni omdlenia i „histerycz­ne, spazmatyczne wstrząsy”. Jednocześnie A. zasłynął swymi rolami w pol. sztukach współczesnych, m.in. S. Przybyszewskiego, jak np. Mlicki (Dla szczęścia), Przecławski (Złote runo); także w sztukach T. Rittnera, szczególnie w roli Doktora (W małym domku). Jego porywająca gra przełamywała uprzedzenia widowni do nowego repertuaru – wg Grzymały-Siedleckiego „zwy­cięsko się przyczynił do zżycia się widza z moderniz­mem”.

Drugą specjalnością A. były role bohaterskie w pol. repertuarze romantycznym, a także w dramatach poe­tyckich okresu Młodej Polski. Miał ich wiele. Wystę­pował w ośmiu sztukach Słowackiego, m.in. w tyt. ro­lach w Mazepie, Księdzu Marku i Kordianie, w póź­niejszych latach ceniony jako Wojewoda w Mazepie i w tyt. roli w Horsztyńskim. W tym repertuarze budził powszechny podziw swą niezrównaną techniką recy­tacji. „Potrafił operować ogromną, nieprzerwaną frazą o świetnych tempach oraz dzielić okres na oddzielne cząstki wypowiedzi, dając każdej z nich doskonałą zwartość, w języku fachowym zwaną zamknięciem” (H. Szletyński). Najwyższe osiągnięcia w tej dziedzinie miał w trzech przedstawieniach wyreżyserowanych przez L. Schillera: jako Czarowic (Róża), Hr. Henryk (Nie-boska komedia) i Lucyfer (Samuel Zborowski J. Sło­wackiego).

Trzecią domeną A. były role szekspirowskie. Ogółem grał ich dziesięć, w tej liczbie Hamleta (od 1907). Była to jedna z najoryginalniejszych pol. interpretacji tej ro­li. W jego ujęciu Hamlet nie miał w sobie nic z neu­rastenika, „pełen ognia i życia”, tylko chwilami wpa­dał w zwątpienie i rozpacz (J. Leszczyński); „pod ma­ską gorzkiej i kłującej ironii drgał skupioną, ledwie hamowaną namiętnością” (Boy). Innego rodzaju, bar­dzo harmonijna i pełna zadumy była zagrana pod ko­niec życia rola Prospera w Burzy. Zgodnie z życzeniem inscenizatora, L. Schillera, A. ucharakteryzował się wówczas na Szekspira.

W jego działalności dyrektorskiej wyróżnia się sez. 1929/30. Wspólnie z L. Schillerem, którego zaprosił do współpracy, A. stworzył wówczas w Łodzi aktualny t. polityczny narażając się na ataki kół prawicowych. T. Kameralny w Warszawie zasłużył się za jego dyr. wy­stawiając nowe pol. sztuki, m.in. A. Słonimskiego, J. Zawieyskiego; największe powodzenie miały tam jed­nak przedstawienia, w których A. występował w swych dawnych rolach.

Pośmiertnie opublikowano jego „Wspominki” (Warsza­wa 1960).

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973