aktor, reżyser, pedagog;

Właściwie Marian Jacek Woszczerowicz. Był synem Wojciecha W., nauczyciela łaciny, i Czesławy z Jasińskich, mężem aktorek: najpierw Elizy Fischer,  nast. Haliny Kossobudzkiej. Od 1915 uczył się w gimn. w Siedlcach. W 1920 ochotniczo wstąpił do wojska. W 1922 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydz. Prawno-Ekonomicznym Uniw. Warszawskiego. Dwukrotnie (1923, 1924) składał egzamin do Instytutu Reduty; w sez. 1924/25 był jego słuchaczem. W 1925-27 należał do wil. zespołu Reduty, grał m.in. Kaspra, Kubę i Staszka (Wesele), Hołysza i Maskę 8 (Wy­zwolenie), Brytasza (Książę Niezłomny), pełnił obo­wiązki administracyjne, garderobianego, statysty. Z teatrem związał się wbrew woli ojca, który domagał się ukończenia studiów uniwersyteckich; kontynuo­wał je dorywczo w Wilnie i potem w Poznaniu. W czerwcu 1927 zdał egzamin aktorski ZASP-u (rola Juklego w Sędziach). Wraz z grupą redutowców pod kier. E. Wiercińskiego opuścił Wilno i w sez. 1927/28 występował w T. Nowym w Poznaniu; w maju i na pocz. czerwca 1928 był z tym teatrem w objeździe, m.in. w Płocku, Bydgoszczy, Warsza­wie i Przemyślu. W lipcu 1928 z zespołem T. Regionalnego z Płocka pod kier. T. Skarżyńskiego występował w Warszawie, w sali Związku Zaw. Kolejarzy. W 1928-30 grał w T. Miejskich w Łodzi. Jesienią 1930 powołany do wojska, przebywał przez dziesięć miesięcy w Szkole Podchorążych w Śremie. Od października 1931 należał do zespołu warsz. T. Melodram; od stycznia 1932 T. Miejskich we Lwo­wie; z inspiracji L. Schillera podpisał 8 VI 1932 ulotkę Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W 1932-34 występował w warsz. T. Ateneum, a także w t. Banda, Cyganeria (jesień 1933), T. 8.30 (luty 1934). W sez. 1934/35 znów był w T. Miej­skich w Łodzi, gdzie także reżyserował. Od sez, 1935/36 występował w Warszawie w zespole te­atrów TKKT, w 1936-39 w T. Polskim i Ma­łym. Przed II wojną świat. zagrał ponad sto ról teatr., występował też od 1936 w filmach i audy­cjach PR.

Od grudnia 1939 do czerwca 1941 był aktorem Państw. Polskiego T. BSRR w Grodnie i Białym­stoku; wraz z A. Węgierką prowadził studio aktor­skie przy tym teatrze. Po wybuchu wojny niem.-radzieckiej przedostał się do Wilna, gdzie pracował jako robotnik; w końcu 1941 dotarł do Siedlec i zamieszkał u rodziców. Od czerwca 1943 ukrywał się u krewnych, unikając wystąpienia w niem. filmie o Katyniu. Przyjechał do Lublina (10 IX 1944); w T. I Armii Wojska Pol. (od 28 października pn. T. Wojska Pol.) wyreżyserował Wesele (29 XI t.r.; grał Stańczyka); z zespołem tym, przez Kraków i Katowice, dotarł w marcu 1945 do Łodzi. W sez. 1945/46 nadal występował w T. Wojska Pol.; od­szedł w czerwcu 1946 po likwidacji Sceny Poetyc­kiej. Na parę miesięcy zaangażował się do Filmu Pol., nast. do T. Kameralnego Domu Żołnierza (1946-48). Od maja 1948 grał w T. Śląskim w Katowi­cach, a od listopada t.r. w Starym T. w Krakowie (w obu gościnnie). W 1948 związał się z teatra­mi Warszawy: Rozmaitości (sez. 1948/49 i jesień 1949), Polskim (sez. 1949/50-1951/52), Narodo­wym (1952-57), ponownie Polskim (sez. 1957/58-1959/60). W 1955 występował też gościnnie w łódz. T. Nowym. Od grudnia 1958 grał gościnnie w Procesie wg F. Kafki w T. Ateneum, a od sez. 1960/61 do końca życia należał do zespołu tego teatru. W 1967 w warsz. T. Kameralnym reżyse­rował Jarmark i grał w nim gościnnie Napoleona i Ludwika XVIII. W 1946-52 był wykładowcą warsz. PWST (do 1949 siedziba w Łodzi). Dwukrotnie wyjeżdżał do Paryża na Festiwal T. Narodów: w 1956 z T. Narodowym i w 1962 z T. Ateneum. Występował w radiu i w Teatrze TV oraz na estra­dzie jako recytator i wykonawca fragm. ról, rzadko w filmach. Był laureatem Nagrody Państw. II st. (1955) i I st. (1966).

Start aktorski utrudniały mu złe warunki zewnętrz­ne. Niski, krępy, o zbyt długich rękach i płaskim, chrapliwym głosie, musiał włożyć wiele pracy, by zmienić jego brzmienie, obniżyć rejestr. Dużo czasu poświęcił na ćwiczenie sprawności fizycznej, uzy­skując zwinność akrobaty. Zawsze przykładał wielką wagę do charakteryzacji; wzmianki w rec. , a potem analizy jego ról, często przynoszą dokładne opisy wyglądu przedstawianych przez niego postaci. Wcześnie też (1930) B. Dudziński zauważył, że „sympatyczny i wielce utalentowany p. Woszczerowicz” nie posiada daru improwizacji. Początkowy okres twórczości wyznaczały epizodyczne role ko­mediowe, grał najczęściej zwykłych, małych ludzi, ale w sposób już wcześnie zwracający uwagę na wyrazistość środków, konsekwencję kompozycji po­staci, siłę komiczną i skłonność do groteski. Jako król („Metafizyka dwugłowego cielęcia”, 1928) „wbijał się w oczy sylwetką i gestem” (J. Degler), Dodson (Klub Pickwicka, 1936) „odznaczał się taką plastyką w rysunku i takim wyczuciem śmieszności ponurego szubrawca, że zostaje w pamięci raz na zawsze” (B. Korzeniewski). Do ważniejszych ról i epizodów zagranych przez niego w 1. trzydziestych należały: Dyrektor więzienia (Kapitan z Koepenick, 1932), Trigorin (Tessa, 1936), Epichodow (Wiśniowy sad) i Iskra (Gałązka rozmarynu) w 1937, Odilon Gadarin (Ostrożnie, świeżo malowane) i Sokrates (Ob­rona Ksantypy) w 1939; rolą Sokratesa, wg S. Marczaka-Oborskiego, „wysunął się na czoło aktorów charakterystycznych swego pokolenia”. Interesującą indywidualność aktorską W. dostrzeżono także, gdy zagrał Jemioła w filmach Znachor i Profesor Wil­czur, zaskakiwało wzbogacenie postaci opryszka filoz. refleksją.

Pełną dojrzałość twórczą osiągnął w 1940-41 w teatrze pod kier. A. Węgierki. „Nie chcąc poprzestać na tematyce komediowej, szykując się do szerszych lotów, zmienił oczy zdobywając im siłę spojrzenia, przebudował też proporcje twarzy ustawicznymi ćwiczeniami mięśni. Doprowadził giętkość i wyra­zistość dłoni do stopnia, który posiadali dawni ko­medianci sprzed stuleci”, pisał H. Szeletyński. Wy­stąpił wtedy w nowych rolach, m.in. Wurma (In­tryga i miłość), Wajnonena (Optymistyczna trage­dia), a także w dwóch fredrowskich (powtarzanych po wojnie) Łatki (Dożywocie) i Papkina (Zemsta). Po wojnie grał znacznie mniej ról, ale każda z nich była szeroko omawiana i dyskutowana. W 1945 w recenzji z Ostrożnie, świeżo malowane (rola Odilona Gadarina) pisał E. Csató: „Aktor ten łączy w sobie niebywałą siłę komiczną z olbrzymią pracowito­ścią”, „tak starannie potrafi wykończyć każdy dro­biazg, a równocześnie tak hojnie szafuje swoją ener­gią, tyle czuje się w nim jakiegoś olbrzymiego napięcia, że stwarza nieporównane i przykuwające oczy zjawisko”. Do najgłośniejszych ról w Łodzi należały: Łatka (Dożywocie), Żebrak (Elektra J. Giraudoux), Skapen (Szelmostwa Skapena), Homer (Homer i Orchidea). W 1948-57 współpracował często z B. Korzeniewskim, z którym, jak zauwa­żyła M. Fik, „łączyło go podobne widzenie świata: pod pozorem komedii przenikliwość, sarkazm i go­rycz”; w jego reżyserii zagrał m.in. Arnolfa (Szkoła Żon, Łódź i Katowice 1948), Merkurego (Amfitrion 38, Kraków 1948, Warszawa 1949), Tarełkina (Śmierć Tarełkina, 1949), Sganarela (Don Juan Mo­liera, Warszawa 1950, Łódź 1955 i 1957), Papkina (Zemsta, 1953), Lenina (Człowiek z karabinem, Warszawa 1954). W Warszawie grał też m.in. W 1957 Newtona (Złote czasy króla Karola) i Jowisza (Muchy). Od 1958 do śmierci zagrał tylko sześć ról teatr.; najgłośniejsze z nich to Józef K. (Proces, 1958) oraz, we własnej reżyserii, tyt. w Ryszardzie III (1960) i Davies (Dozorca, 1968). Ostatnią jego rolą był Książę Boleslaus w specjalnie dlań napi­sanym widowisku telew. Misterium męki człowie­czej, nagranym we wrześniu 1970, a emitowanym już po śmierci aktora, w lutym 1971. „Jest on chyba najbardziej charakterystycznym wśród wszystkich charakterystycznych aktorów, jest samą kwintesencją charakterystyczności”. „Pasjonu­ją go zabarwienia i odkształcenia, jakie się w trakcie działania pokazują na wewnętrznej i zewnętrznej fizjognomii bohatera”. „Można by o nim powie­dzieć, że jest moralistą, oddziałującym nie pojęcia­mi, ale samym skupieniem ekspresji. Wszystkie po­stacie Woszczerowicza są dziwne i osobliwe, ich ludzki charakter miesza się z czymś nieludzkim, koboldowatym, czymś z granicy jawy i snu, czymś z baśni”. „Czasem nawet odnosi się wrażenie”, „że jeśliby nałożył hamulec swej maestrii technicznej, postać byłaby zarysowana niemniej wyraziście, a prościej” (E. Csató). Reżyserował niewiele, ale w swych przedstawieniach, a zwłaszcza w rolach dążył do uchwycenia i pokazania pewnych mechanizmów historii i ludzkiej egzystencji. Znany z niepospolitej drobiazgowości i pedanterii, dokonywał bezustan­nych korekt w przedstawieniach po konfrontacji z widownią. „Jego tryb życia cechowała swoista as-ceza, służąca zachowaniu sił koniecznych do bez­względnego wykonywania zadań artystycznych. Te­mu właśnie – swojej sztuce aktorskiej poświęcić umiał wszystko: zdrowie, uczucia, czas, myśli, całe życie” (A. Hausbrandt). W jego wnętrzu krzyżowała się śmieszność z wielkością, a radość przenikała tragizm.

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994